Sosyal diyalektik, somut bütünün içinde ayrı ayrı sergilenebilecek sayısız çatışmaların ve oluşmaların sonucudur. Her çatışma ve oluşma, bütün ötekilerle de çatışmakta ve hep birlikte oluşmaktadır. Her şey, her şeyi etkilemekte ve her şeyden etkilenmektedir. Her şey, her şeyin nedenleri arasındadır. Her şey, her şeyin hem nedeni hem de sonucudur.
Bu karmaşık oluşma, ancak diyalektik yöntemle çözümlenebilir. Bireyci görüşler bu oluşmaları tek tek ele alıp çözümleyebilmek için sonuçsuz bir çabaya girişirler. Bireyci kuramlar Doğal eğilimler’den söz açarlar, ama bu eğilimlerin kimi bu yana, kimi öteki yana eğilmeye yöneldiğini apaçık nedenleriyle ortaya koyamazlar. Örneğin, toplam sermaye arttıkça kar oranı düşer. Bireyci görüşler, sermaye arttığı halde kar oranının düşmesine şaşkınlıkla bakmışlardır. Çünkü sermayeyle insan emeği arasındaki çatışma diyalektiğinin farkında değildirler. Gerçekte, değişmez sermayeye yapılan bütün eklentiler, değişir sermaye (artık değer sağlayan insan emeği sermayesi) aynı kaldığı sürece, kar oranı azalmaktadır. Marx bu konuda şöyle demektedir: Bu yasa, basit bir yasadır. Ama şimdiye kadar hiçbir ekonomi bilgini bunu görememiştir. Adam Smith’den beri bütün ekonomi politiğin çözmeye çalıştığı ekonomik bir sır sayılabilir. Öyle ki, Adam Smith’den beri çeşitli ekonomi okulları, sadece bu sırrı çözebilmek için tuttukları yolların başkalığıyla birbirlerinden ayrılmışlardır. Bu yasa, gerçekten de kapitalist üretimde öylesine önemliydi ki, bu sırrı çözmeye çalışmak için didinmekte haklıydılar. Ne var ki, çözüm, değişen sermaye’yle değişmeyen sermaye, sermayenin organik terkibi, kar oranının dayandığı etmenler arasındaki ilişkileri yakalamakla mümkün olabilir (Kapital, Cilt X).
Diyalektik yöntemin kullandığı anahtar budur: her olguyu, iç ve dış İLİŞKİ’leri içinde incelemek… Metafizik görüşün tanrısal sır, bireyci görüşün doğal sır dediği birçok gerçek ancak ve sadece bu anahtarlarla gün ışığına çıkarlar. Diyalektikçi, bulgularını sürekli olarak dener ve sürekli olarak doğrular. Her an daha çok şey bulmak ve o daha çok şeyle bulgularını doğrulamak zorundadır. Açıkça anlaşılır ki diyalektik çalışma da bizzat diyalektik gibi sonsuzdur ve diyalektik felsefe her an kendi kendisini aşan bir felsefe, daha açık bir deyişle, bir KENDİNİ AŞMA FELSEFESİ’dir. Diyalektik felsefenin ayırdedici niteliği buradadır. Ondan başka bütün felsefeler incelerler, sistemlerini kurarlar ve bitirirler. Artık, kurdukları sistem içinde olup bitenleri seyretmekten başka yapacak hiçbir işleri kalmaz. Diyalektik felsefeninse yapacak pek çok, sonsuz işi vardır. Bu yüzdendir ki, bütün sağa sola kaymalara ve çabalara rağmen, diyalektik felsefe aşılamamaktadır. Her an kendi kendisini aşan bir felsefe, nasıl aşılabilir?
